Η Αφηγηματική Ψυχοθεραπεία είναι ένα διαρκώς εξελισσόμενο σώμα γνώσης και δεξιοτήτων για την ανταπόκριση σε αντιξοότητες που επηρεάζουν άτομα, οικογένειες, ομάδες και κοινότητες. Οι ιδέες και τρόποι εργασίας που περιγράφονται εδώ, εισήχθησαν στην ψυχοθεραπεία αρχικά από τον Michael White και τον David Epston.
Η Αφηγηματική θεραπεία και Κοινοτική πρακτική αντλεί την έμπνευσή της από το κίνημα του κοινωνικού κονστρουξιονισμού (Gergen), Μεταμοντέρνες τοποθετήσεις στην φιλοσοφία (Foucault, Derrida), εξελίξεις στην πολιτισμική ανθρωπολογία και την κοινωνιολογία (Myerhoff, Geertz, Bruner, Goffman), τρίτο κύμα φεμινιστικών θεωριών κα.
Έχει σημαντική επιρροή σε τομείς όπως η ψυχική υγεία, εκπαίδευση, επιχειρήσεις, ακτιβισμός & κοινωνική δικαιοσύνη. Ασκείται σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως και στην Ελλάδα, από πιστοποιημένους αφηγηματικούς θεραπευτές.
Πρόκειται για μια κριτική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία, που κατανοεί την πραγματικότητα ως σχεσιακά και κοινωνικά κατασκευασμένη. Επιδιώκει μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές να αναδείξει τις σχέσεις δύναμης & εξουσίας οι οποίες παράγουν ή συντηρούν τα προβλήματα των ανθρώπων, να αποδομήσει κυρίαρχους κοινωνικούς λόγους και να αμφισβητήσει την προνομιακή θεμελιακή γνώση στη θεραπεία και τον κόσμο.
Ζώντας μέσα από ιστορίες
Η Αφηγηματική Θεραπεία βασίζεται στην αντίληψη ότι οι άνθρωποι, καθώς αλληλεπιδρούν, πλάθουν ιστορίες για τη ζωή τους και κατασκευάζουν νοήματα μέσα από αυτές. Οι ιστορίες καθορίζουν την δημιουργία πεποιθήσεων για τον εαυτό, τη ζωή, τους άλλους, τα προβλήματα και έχουν αισθητά αποτελέσματα στον τρόπο που βιώνουμε τις σχέσεις μας και τον κόσμο. Οι αφηγήσεις αποτελούν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι δηλώνουν τον εαυτό τους, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αναδιαμορφώνεται ο εαυτός.
Οι ζωές μας είναι πολυ-ιστορημένες
Υπάρχουν πολλά διαφορετικά γεγονότα που συμβαίνουν στην ζωή μας, αλλά μόνο κάποια από αυτά φτάνουν να συνδεθούν σε γραμμές ιστοριών για την ταυτότητά μας. Επίσης τρέχουν παράλληλα διαφορετικές ιστορίες που μπορούν να ειπωθούν για τα ίδια γεγονότα.
Όποια γεγονότα κι αν έχουν ιστορηθεί ή όπως κι αν έχουν ιστορηθεί οι εμπειρίες μας, οι ιστορίες αυτές διαμορφώνουν το ποιοι είμαστε και πώς δρούμε. Έχουν δηλαδή πραγματικές επιδράσεις στην ζωή μας, θετικές ή αρνητικές ή και τα δύο. Ως αφηγηματική θεραπεύτρια προσκαλώ τους ενδιαφερόμενους να χαρτογραφήσουν τις επιπτώσεις και τα νοήματα των ιστοριών τους στο πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται και «συγγράφονται».
Οι άνθρωποι συχνά έρχονται για θεραπεία όταν αισθάνονται ότι έχουν «κολλήσει» σε ιστορίες που περιορίζουν δυνατότητες να βιώσουν μια επιθυμητή πραγματικότητα. Όταν οι ιστορίες των προβλημάτων πολιορκούν τις εμπερίες τους, τότε οι προσερχόμενοι παρασύρονται σε μια ισχνή περιγραφή της ζωής τους και απομακρύνονται από δικούς τους προτιμώμενους τρόπους ύπαρξης και σύνδεσης.
Ωστόσο υπάρχουν πάντα περιστάσεις στην ζωή ενός ανθρώπου που έχουν ξεφύγει από την επίδραση του προβλήματος. Τα προβλήματα ποτέ δεν αξιώνουν με επιτυχία 100% τις ζωές των ανθρώπων ή τις σχέσεις τους.
Η δουλειά μας εστιάζει στην ανάδειξη κάποιων από τις εναλλακτικές ιστορίες που είναι επίσης παρούσες στην ζωή του ενδιαφερόμενου. Οι εναλλακτικές ή προτιμώμενες ιστορίες αφορούν γεγονότα, στιγμές, βήματα, σκέψεις, προθέσεις, ίχνη δράσης που έρχονται σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς του προβλήματος ή βρίσκονται έξω από την περιοχή της προβληματικής ιστορίας. Ιστορίες που αναγνωρίζουν τις δεξιότητες και τις ικανότητες που οι άνθρωποι έχουν ήδη χρησιμοποιήσει, αλλά είτε έχουν χαθεί στην λήθη, είτε δεν έχουν τύχει προσοχής, είτε έχουν επισκιαστεί υπό την κυριαρχία των προβλημάτων.
Τέτοιες ιστορίες, οι οποίες συμβαδίζουν με ένα μέλλον που παρέχει ικανοποίηση, ελπίδα και δύναμη, πάντοτε υπάρχουν διαθέσιμες εφόσον τις αναζητήσουμε.
Oι άνθρωποι δεν είναι το πρόβλημα.
Οι άνθρωποι είναι άνθρωποι, και το πρόβλημα είναι πρόβλημα
Μια από τις πιο δημοφιλείς ιδέες στην κοινότητα της Αφηγηματικής συνοψίζεται ως εξής: «οι άνθρωποι δεν είναι το πρόβλημα. Οι άνθρωποι είναι άνθρωποι και το πρόβλημα είναι πρόβλημα».
Αυτό σημαίνει ότι κατανοώ τα προβλήματα ως ξεχωριστά από την ταυτότητα των ανθρώπων. Θεωρώ ότι οι άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με προβλήματα τα οποία φέρνουν συχνά πραγματικά επίπονες επιπτώσεις στην ζωή τους και αυτές είναι σημαντικό να αναγνωριστούν. Από την άλλη, τα ίδια τα προβλήματα μπορούν, και πολλές φορές γίνονται, αντικείμενο της επιρροής των ανθρώπων. Έχω επίγνωση ότι κι αυτές οι ιστορίες αντίστασης στην επιρροή των προβλημάτων είναι εξίσου σημαντικό να αναδειχθούν και να τιμηθούν.
Όταν οι άνθρωποι διαχωριστούν από τα προβλήματα τότε οι επιδεξιότητές τους, οι ικανότητές τους, τα ενδιαφέροντά τους, οι αξίες τους γίνονται πιο ορατές. Όσο πιο ορατές γίνονται, τόσο μεγαλύτερη πρόσβαση έχουν σ’αυτές οι ενδιαφερόμενοι. Μειώνοντας την ενοχή ή την κατάκριση δίνεται χώρος για ανάληψη υπεύθυνης στάσης/δράσης απέναντι σε ένα ευρύ πεδίο παραγόντων που τροφοδοτούν το πρόβλημα.
Η λογική αυτή είναι μια απάντηση κοινωνικής δικαιοσύνης απέναντι στην ευρέως διαδεδομένη πολιτιστική πρακτική της μοντέρνας εξουσίας που μας προσκαλεί να τοποθετούμε τα προβλήματα στο εσωτερικό των ανθρώπων/οικογενειών. Συχνά η Αφηγηματική περιγράφεται ως μη-ενοχοποιητική και μη-παθολογικοποιητική προσέγγιση, καθώς οι συζητήσεις εξωτερίκευσης στοχεύουν στο να αντικειμενοποιήσουν τα προβλήματα στον αντίποδα της αντικειμενοποίησης των ανθρώπων—«το πρόβλημα δεν είναι ο άνθρωπος». Έτσι ο άνθρωπος που αναζητά θεραπεία παύει να αντιμετωπίζεται ο ίδιος ως αντικείμενο αξιολόγησης ή διάγνωσης με βάση την γνώση ενός επαγγελματία «ειδικού».
Η εξωτερίκευση μας προσφέρει τρόπους να εργαζόμαστε, οι οποίοι αναγνωρίζουν την εξουσία/δύναμη (power) των ανθρώπων να ορίζουν την ταυτότητά τους και το είδος της προτιμώμενης σχέσης τους με τα προβλήματα. Τοποθετεί συνειδητά τους ανθρώπους που αναζητούν θεραπεία ως τους πλέον ειδικούς για την ζωή τους και εμάς τους θεραπευτές ως συν-ερευνητές (co-researchers) σε μια διαδικασία κατανόησης της μοναδικότητας των εμπειριών τους, αλλά και σε μια από κοινού εξέταση των ιδιαίτερων τους γνώσεων και ικανοτήτων. Δείτε εδώ το δημοσιευμένο άρθρο που περιγράφει πώς μια νεαρή γυναίκα ξεμπρόστιασε την φωνή της βουλιμίας κατά την διάρκεια της συνεργασίας μας.
Ως πρακτική επιτυγχάνεται μέσα από μια ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας, μεταφορών, εικόνων και άλλων μέσων που συχνά προσδίδουν νότες παιχνιδίσματος, ανατροπής και χιούμορ (παρόλο που μιλάμε για πολύ σοβαρές καταστάσεις!), με σεβασμό πάντοτε στις εμπειρίες του ανθρώπου και σε συνδυασμό με την απαραίτητη προσοχή και φροντίδα απέναντι στην θεραπευτική διαδικασία.
Εναλλακτικές προτιμώμενες ιστορίες
Καθώς διαχωρίζουμε τα προβλήματα από τους ανθρώπους και ανοίγουμε «χαραμάδες» στον τοίχο του προβλήματος, προχωρούμε σταδιακά στην πλούσια ανάπτυξη εναλλακτικών ιστοριών. Έτσι, ένα τοπίο εναλλακτικών δυνατοτήτων δημιουργείται. Μια «περιοχή ταυτότητας» που αφορά αυτά τα οποία οι ενδιαφερόμενοι εκτιμούν περισσότερο στη ζωή τους, τους τρόπους που προτιμούν να βλέπουν τον εαυτό τους και να υπάρχουν στον κόσμο.
Αυτές οι προτιμώμενες ιστορίες του εαυτού είναι ένας τόπος όπου μπορούν να στεγάσουν τα όνειρα, τις επιθυμίες και τις επιδιώξεις τους για ένα καλύτερο μέλλον, να σταθούν περήφανα μπροστά σε αυτό που υπερασπίζονται, να (επανα)συνδεθούν με σημαντικές φιγούρες της ζωής τους, να αξιοποιήσουν τις ικανότητες, τις δεξιότητες, τις γνώσεις ζωής και τα αποθέματά τους, να χρησιμοποιούν τις επιλεγμένες τους αξίες, πεποιθήσεις, έννοιες και σημασίες, ως στήριγμα στο διάβα της ζωής τους.
Η αναγνώριση αυτού του εναλλακτικού τοπίου ταυτότητας, της προθετικότητας, και αυτού που μετρά περισσότερο για τους ανθρώπους, αναπόφευκτα οδηγεί σε νέες δυνατότητες για δράση που ταιριάζουν καλύτερα με τις ελπίδες και τα όνειρά τους.
Οι πολιτικές διαστάσεις της Αφηγηματικής θεραπείας
Η Αφηγηματική Θεραπεία δεν είναι ουδέτερη ιδεολογικά. Υπάρχει μια ξεκάθαρη αναγνώριση ότι ο κόσμος δεν είναι ίδιος για όλους, και δεν έχουμε όλοι την ίδια πρόσβαση σε όλα. Όταν η ζωή μας βιώνεται ως απελπιστική, πολύ συχνά αυτό συμβαίνει διότι άλλοι άνθρωποι έχουν γράψει τις ιστορίες που επηρεάζουν τις ζωές μας, ή γιατί ευρύτερες δυνάμεις όπως ο σεξισμός, η βία, η φτώχεια, γίνονται οι συγγραφείς ιστοριών για την ταυτότητά μας. Θεωρώ μέρος των ηθικών μου δεσμεύσεων, την προσοχή στα ζητήματα δύναμης/εξουσίας και σχεσιακών πολιτικών.
Γι’αυτό δίνω έμφαση στο διαπροσωπικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο του ζην και υποφέρειν. Η αφηγηματική αναπτύσσει τρόπους εργασίας που υπολογίζουν τις διάφορες διαστάσεις της διαφορετικότητας όπως η κοινωνική τάξη, η φυλή, το φύλο, ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Δείτε εδώ το άρθρο, για την συνεργασία μου με μια ομάδα γυναικών, οι οποίες ανέδειξαν τον ρόλο της πατριαρχίας, του νεοφιλελευθερισμού, του ατομικισμού και της οικονομικής κρίσης, στην αίσθηση ανεπάρκειας στην ζωή τους ως μητέρες, σύντροφοι κτλ.
Αναγνωρίζω ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το άτομο, υπάρχουν και ευδοκιμούν μόνο όταν υποστηρίζονται και ενισχύονται από συγκεκριμένες ιδέες, πεποιθήσεις και αρχές. Οι αρχές αυτές παράγονται μέσα στα κοινωνικά, πολιτισμικά, πολιτικά, οικονομικά τους πλαίσια. Πρόκειται για τις πεποιθήσεις, τις ιδέες και τις πρακτικές που προωθούν η συμβατική ιστορία, οι θρησκευτικές μας παραδόσεις, οι πολιτικές ιδεολογίες, τα παραμύθια, οι ταινίες, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, οι πολιτικοί αρχηγοί κτλ. Οι ευρύτερες αφηγήσεις που διαδραματίζονται στα πλαίσια της κουλτούρας μας θέτουν τις προδιαγραφές με τις οποίες μετράμε τον εαυτό μας και τους άλλους.
Οι κυρίαρχοι πολιτιστικοί λόγοι προωθούν ορισμένους τρόπους ζωής και ύπαρξης, ενώ περιθωριοποιούν άλλους. Η επίγνωση αυτή μας οδήγησε στην ανάπτυξη πρακτικών που εκθέτουν τις ανισότητες δύναμης. Μέσα από ερωτήσεις και συζητήσεις, βοηθώ τους ενδιαφερόμενους να εξετάσουν, να αποσυναρμολογήσουν και να πάρουν θέση, με γνώμονα τις δικές τους προτιμήσεις, αξίες και ελπίδες, απέναντι στις επικρατούσες πολιτιστικές αφηγήσεις που τους περιβάλλουν και οι οποίες εξυπηρετούν την επιβίωση των προβλημάτων τους. Παρακολουθήστε εδώ το βίντεο για τη δουλειά μου με μια νεαρή μετανάστρια που βρέθηκε αντιμέτωπη με την εξάρτηση από ουσίες, και πώς χαρτογραφήσαμε την σύνδεση των προβλημάτων της με την δράση συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτικών συμφερόντων και κυρίαρχων λόγων για τον ρατσισμό.
Ως θεραπεύτρια ενδιαφέρομαι να σε προσκαλέσω να τοποθετήσουμε τα προβλήματα όχι απλά έξω από την ταυτότητά σου, αλλά και πίσω στα ευρύτερα πλαίσια δύναμης που τα παράγουν ή τα συντηρούν.
Στην δουλειά μου έχω υπάρξει μάρτυρας του τραύματος και της αδικίας που άνθρωποι προκαλούν σε ανθρώπους. Την ίδια στιγμή γίνομαι μάρτυρας του τρόπου που οι ενήλικες και νέοι που συναντώ, προστατεύουν ό,τι είναι σημαντικό γι’αυτούς. Αυτή η επανάκτηση/επιβίωση πτυχών της ταυτότητάς τους είναι ανεκτίμητης αξίας, ειδικά σε περιπτώσεις τραύματος και κακοποίησης.
Εστιάζοντας στους τρόπους με τους οποίους διαμορφωνόμαστε από τις εμπειρίες, τις σχέσεις μας (οικογένεια, φίλους, συντρόφους κτ.) και τους ευρύτερους κοινωνικο-πολιτικούς και πολιτιστικούς Λόγους, μπορούμε να εισχωρήσουμε σε δημιουργικές δυνατότητες για τη ζωή και την ταυτότητα.
Ρόλος θεραπευτή
Η Αφηγηματική προσέγγιση αποδομεί την παραδοσιακή «εξουσία» του θεραπευτή που καθοδηγεί σύμφωνα με πρότυπα «φυσιολογικότητας» και φέρνει τους ενδιαφερόμενους στο επίκεντρο ως ειδικούς για την ίδια τους της ζωή.
Αξιοποιώντας δεξιότητες ακρόασης, συνεργασίας, συν-έρευνας, διαφάνειας & υπευθυνότητας, αναλαμβάνω έναν ρόλο «αποκεντρωμένο αλλά επιδραστικό».
Ο ρόλος μου είναι «αποκεντρωμένος» ως προς το περιεχόμενο της κουβέντας. Αυτό σημαίνει ότι στο επίκεντρο της θεραπευτικής συζήτησης τίθενται οι ιστορίες, τα νοήματα και οι γνώσεις του ενδιαφερόμενου. Διατηρώ μια στάση περιέργειας και απαλλαγμένη από εικασίες, κάνω ερωτήσεις για τις οποίες αληθινά δεν γνωρίζω τις απαντήσεις.
Παράλληλα όμως επιδιώκω ο ρόλος μου να είναι «επιδραστικός» ως προς την διαδικασία. Δηλαδή, αναλαμβάνω την ευθύνη των ερωτήσεων, με στόχο να συνεισφέρω στην προσπάθειά του ανθρώπου να αλλάξει την σχέση του με το πρόβλημα.
Η σύνθεση βοηθητικών ερωτήσεων μοιάζει με τέχνη που απαιτεί θεραπευτικές ικανότητες και εμπειρία.
Αν έχεις απορίες για τον τρόπο που δουλεύω ή την αφηγηματική προσέγγιση, θα χαρώ να επικοινωνήσουμε.
